Kapgan Kağan

Çin kaynaklarında Mo-ço olarak geçen Kapgan'ın adı, bugünkü Türkçe'de "fethetmek" anlamına gelen "kap- (al-)" eyleminden türemiş olup "fatih" anlamına gelmektedir. Asıl okunuşu "Kapağan" olmalıdır. Çünkü adın geçtiği Orhun Yazıtları'nda bu hükümdarın adı sessiz harflerle k, p, g, n biçiminde yazılmıştır. Türkçe'de -gan yapım eki, sonunda sert ünsüz harf bulunan sözcüklerle birleştiğinde -kan haline gelmektedir. Yazılışa bakıldığında g sesinin varlığı bu adın Kapağan şeklinde olması gerektiğini göstermektedir. Fakat bilimsel eserlerde Kapgan adı yeğlenmiştir.

Hükümdarlığı
İlteriş Kağan'ın ölümünden sonra Gök Türk kağanlığına inisi (küçük kardeşi) Kapgan geçti.

Çin kaynaklarının genç, haşin ve ihtiraslı olarak betimlediği Kapgan Kağan'ın tüm politikası üç hedef etrafında toplanmaktadır:

1. . En tehlikeli rakip olarak gördüğü ve tarımsal ürün haracı alabileceği Çin'i baskı altında tutmak
2. . Çin egemenliğinde yaşamakta olan Türkleri ana yurda geri çekmek
3. . Asya kıtasındaki bütün Türkleri Gök Türk siyasal çatısı altında toplamak.

Bu amaçlarla harekete geçen Kapgan, Çin ile Moğol kökenli Ki-tanların mücadelesinde Çin'i destekledi. Ki-tanları büyük bir yenilgiye uğratan Kapgan bunun karşılığında Çin'den büyük miktarda tarım aleti, tohum, demir ile 50 yıllık esaret döneminde Çin'e sığınmış olan Türklerin iadesini istedi. Bu durumda Çin imparatorluğu Türk kökenli On-Ok (Eski batı Gök Türk budunu) ve Kırgız kağanları ile bağlaşma yoluna gitti. Bu bağlaşmayı zamanında fark eden Kapgan, baş danışman Tonyukuk'un da katıldığı seferde 696/697 kışında Kırgızları kendi yurtları Yenisey Irmağı kıyısında ani bir baskınla yenilgiye uğrattı. Kağanları öldürülen Kırgızlar, Gök Türk egemenliğine alındı. Ardından ağır koşullar ile ezilen Çin üzerine sefere çıkıldı. 698 yılında 100 bin çerilik ordusuyla Çin kentleri tahrip edildi. Kendisi doğuda yani merkezde kalan Kapgan batının düzenlenmesi görevini Tonyukuk vesayetinde oğlu İnal ve yeğeni Bilge'ye (İlteriş'in oğlu Bilge Kağan) devretti. Çin'in 30 akınla vurulduğu 698 yılında Tonyukuk, Bilge Şad ve İnal Kağan (Küçük kağan ilan edilmişti) Altay dağlarını ilk kez aşarak Çungarya Ovası'nda (kitabelerde Yarış) Bolçu'da Türk bodunu (boyu) olduğu belirtilen ve Türgiş boyunun idaresinde bulunan On Ok ordusu ezildi. Yaklaşık üç yıl süren ve 701 yılında tamamlanan akınla devletin sınırları İstemi Kağan zamanında olduğu gibi Mâveraünnehir'e dayandırıldı. Batı Türkistan Türkleri tekrar Gök Türk hâkimiyetine alındılar. Asya'daki bütün Türk boyları 100 yıl sonra Gök Türk hakimiyetinde birleştirilmişti. 702 yılında bu kez Mâveraünnehir'den gelerek Çin'in kuzeyinde koloniler kurmuş olan Sogdlular üzerine sefer yapıldı. Yazıtlarda Altı Çub Sogdak olarak adlandırılan koloniler ele geçirildi. Karşı çıkan Çin ordusu dağıtıldı. Sert metodlarla Çik, Az, Dokuz Oğuz, Basmıl gibi Türk boy ve bodunları egemenlik altına alındı. Fakat Kapgan'ın aşırı sertliği ve Çin politikaları sonucunda pek çok boy ayaklanmaları görüldü. Bunların en önemlisi Dokuz Oğuzların başlattığı isyandır. Bu ayaklanmayı da sertlikle bastıran Kapgan, Ötügen'e dönüşte Oğuz boylarından Bayırkuların ani pususunda 716 yılında öldürüldü.